Slavenka Drakulić Oni nie skrzywdziliby nawet muchy

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Im więcej zajmowałam się indywidualnymi przypadkami zbrodniarzy wojennych, tym mniejbyłam przekonana, że są oni potworami.A jeśli są to zwyczajni ludzie jak my, którzy znalezlisię w szczególnej sytuacji i podjęli niewłaściwą moralnie decyzję? Co może nam to powiedziećo nas samych?Siedzisz w sali sądowej i obserwujesz oskarżonego.Na początku zastanawiasz się tak, jakzastanawiał się Primo Levi: Czy to jest człowiek?" Odpowiedz: Nie, to nie jest człowiek,wydaje się aż nadto prosta, ale w miarę jak mijają dni, które spędzasz w sądzie, zbrodniarzestają się coraz bardziej ludzcy.Wkrótce masz poczucie, że są twoimi bliskimi znajomymi.Oglądasz ich twarze, brzydkie lub sympatyczne, widzisz, jak ziewają, robią notatki, drapią siępo głowie lub czyszczą paznokcie, i nie możesz nie zadać pytania: a co, jeśli to jest człowiek?Im lepiej ich znasz, tym więcej się zastanawiasz, jak mogli popełnić takie zbrodnie - oni, cikelnerzy i taksówkarze, nauczyciele i wieśniacy stojący przed tobą.I im wyrazniej dociera dociebie, że zbrodniarze wojenni mogą być zwykłymi ludzmi, tym bardziej się boisz.Oczywiściedlatego, że konsekwencje są wtedy poważniejsze, niż gdyby byli potworami.Jeśli zwyczajniludzie popełnili zbrodnie wojenne, oznacza to, że mógłby je popełnić każdy z nas.Teraz widać,dlaczego łatwiej i wygodniej jest przyjąć, że zbrodniarze wojenni są potworami, niż zgodzić sięz Ervinem Staubem, że zło, które wyrasta ze zwykłego sposobu myślenia i jest popełnianeprzez zwykłych ludzi, to norma, nie wyjątek".Wydaje mi się, że brutalność w czasie wojny jest raczej normą niż wyjątkiem i więcej mawspólnego z okolicznościami niż z charakterem.Ale jeśli naprawdę tak jest, nikt z nas niemoże być pewien, jak by się zachował w tych szczególnych okolicznościach.Krótko mówiąc,jak wykazały liczne testy psychologiczne, nie ma żadnych gwarancji, że postąpilibyśmyinaczej.Na przykład Philip G.Zimbardo, który w sławnym stanfordzkim eksperymencie badałw symulowanych warunkach więziennych zadawanie bólu na rozkaz, stwierdził, iż zaledwieparę dni wystarczyło, aby strażnicy" stali się tak sadystyczni, że trzeba było przerwaćeksperyment. Jak to możliwe, że inteligentni, zdrowi na umyśle, �zwyczajni� ludzie stali siętak szybko prześladowcami?" - zapytywał.Niewątpliwie jest to przerażający obraz, ale właśniedlatego powinniśmy dowiedzieć się więcej o nietypowych sytuacjach i o tym, jak reagują na niezwykli ludzie.Musimy się dowiedzieć więcej o prześladowcach i prześledzić, jak się nimistawali.Młody niemiecki czytelnik miał rację.Jedynie jeśli zrozumiemy, że większośćprzestępców to ludzie tacy jak my, będziemy w stanie pojąć, że pewnego dnia nam samymmoże zagrozić ulegnięcie takiej presji.Pozostaje jednak jeszcze jedno pytanie: co sprawia, że ci zwykli ludzie dostrzegają wroga wswoim koledze lub sąsiedzie? Dlaczego możliwe jest, że nienawiść, upokorzenie, brutalność, anawet morderstwa stają się czynem usprawiedliwionym? Jeden z żołnierzy 101.PolicyjnegoBatalionu Rezerwy przyznał, że dla jego jednostki %7łydzi nie byli ludzmi.Ale jakie polityczne,społeczne i psychologiczne procesy w społeczeństwie doprowadzają do tego, że taki rodzajmyślenia jest możliwy? Co sprawia, że nienawiść jest możliwa, i co sprawia, że możliwy jestjej skutek, czystki etniczne?Może przesadą byłoby porównywanie nazistowskich Niemiec z jakąkolwiek częścią byłejJugosławii.Ale jeden element powoduje, że takie porównanie jest uzasadnione, a mianowiciekreowanie innych" na obiekt nienawiści.Na początku ważne jest, aby zidentyfikować takiobiekt i dać przekonujące powody do nienawiści.Nie muszą one być racjonalne, nie musząnawet koniecznie być prawdziwe.Najważniejsze jest, aby były przekonujące, bo dzięki temuludzie będą mogli je zaakceptować.Takie wyjaśnienia" opierają się zwykle na mitach (naprzykład mit Serbów jako niebiańskiego narodu" lub mit tysiącletniego snu Chorwatów oposiadaniu własnego państwa) i uprzedzeniach (Serbowie są prymitywni, Chorwaci sąnazistami, Muzułmanie są głupi).Korzystne jest, jeśli te mity i uprzedzenia mają korzenie wrzeczywistości, w historii wcześniejszych wojen lub w kulturowych i religijnych różnicach.Nieustannie widzimy, jak w różnych częściach świata obiektem nienawiści stają się ludzienależący do innego plemienia (jak Hutu i Tutsi w Ruandzie) lub innej rasy.Zadaniempropagandy jest takie kształtowanie dzielącej ich różnicy, aby stworzyć poczucie zagrożenia iwzmocnić parcie do homogenizacji.Najważniejsze to metoda sączenia nienawiści:najskuteczniejsza jest taka, która sprawia, że ludzie przyzwyczajają się do nienawiści powoli,krok po kroku, aż uczucie to zadomawia się w ich życiu codziennym.W świetle dowodów" różnic, często w formie szczegółowego pokazania w mediach presji icierpień - albo prawdziwych, albo wymyślonych - inni" zostają z czasem pozbawieniwszelkich indywidualnych cech.Nie są już znajomymi ani przedstawicielami różnychzawodów o takim czy innym nazwisku, zwyczajach, wyglądzie i cechach charakteru, lecz stająsię członkami wrogiej grupy.Kiedy jednostka zostanie w ten sposób zredukowana doabstrakcyjnego pojęcia, można jej spokojnie nienawidzić, ponieważ przeszkody moralnezostały usunięte.Jeśli wykazano", że nasi wrogowie nie są już istotami ludzkimi, nie mamyobowiązku traktować ich tak, jak traktuje się ludzi.Nie ma żadnego znaczenia, że w ten sposóbsami redukujemy się do abstrakcyjnej kategorii, że nie jesteśmy już jednostkami, ponieważ woczach wroga" też jesteśmy innymi".Początek wojny w byłej Jugosławii nie różnił się od tego, co w swoich dziennikach z lat 1933-1945, zatytułowanych Chcę dawać świadectwo aż do końca, pisał Victor Klemperer o tym, jakw tamtych czasach, krok po kroku, antysemityzm stawał się w Niemczech normalnymsposobem myślenia i postępowania.Ten sposób postrzegania stopniowo udzielał się takżeofierze: Klemperer, sam %7łyd, nie chciał tego widzieć i odsuwał to od siebie przez lata.Tak jak w Niemczech, w Chorwacji również najpierw przestawało się witać z osobą innejnarodowości, może wyłącznie z obawy, by inni nie zobaczyli, że tę osobę się akceptuje.Wydaje się nieprawdopodobne, ale to pozornie mało znaczące ustępstwo, ten drobny aktprzystosowania się do nowej rzeczywistości, w której panuje pełna homogenizacja narodu,sprowadza człowieka na niebezpieczną drogę.Odwracanie wzroku w istocie umożliwia komuśinnemu popełnianie zbrodni wojennych w imię ogólnych zasad izolacji i eliminacji innych".Większość ludzi w Chorwacji, Serbii i Bośni dostosowała się do mieszaniny państwowejpropagandy, oportunizmu, strachu i obojętności wyznaczającej normy zachowań, nie zdającsobie sprawy z możliwych konsekwencji.Bardzo niewielu ludzi umiało oprzeć się ogólnejatmosferze normalności nienawiści".Oczywiście, istnieje różnica między kimś, kto nie ukłonisię serbskiemu czy muzułmańskiemu sąsiadowi, a kimś, kto brał udział w ich zabijaniu, tak jakistnieje różnica między państwem, które nie wydaje Serbom dokumentów osobistych, i tym,które każe nosić żółte gwiazdy [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Formularz